著者 SAKAI Takeshi
出版者 法政大学文学部
journal or
publication title
Bulletin of the Faculty of Letters, Hosei University
volume 68
page range 29‑46
year 2014‑03
URL http://doi.org/10.15002/00010049
1.Introduction
GeorgesBataille(18971962)estbienconnuparsesecritsphilosophiquesetlitteraires.Mais ilaeteaussiunmedievisteerudit.L・undesespremiersarticlestemoignedejadesonerudition encultureduMoyen-Age.Ils・agitdel・articleintitule・L・ApocalypsedeSaint-Sever・quiaparu en1929dansledeuxiemenumerodelarevueDocuments(lapremiereannee).Cetarticleest toutafaitcourt.Ilnecomptequedixpagesetletexteenoccupecinqseulement;leresteest consacreal・illustration.Maisl・ambitiondeBatailles・yaffirme.Ilexposedesvuesoriginalessur lesminiaturesdecemanuscritquiaeteecritetenlumineauXIesiecledansl・abbayedeSaint- SeverenGascogne,etquel・ondesigneaujourd・huidunom deBeatusdeSaint-Sever.
Danscetessai,j・abordelaquestiondesavoirquelestlesensdecesvuesdeBataillesurles miniaturesduBeatusdeSaint-Sever.Alors,j・entendsle・sens・ausensdoubledumot;il s・agitdesavoirou,versquoisedirigentsesvuesetquelleestleurvaleur,valeursurtout contemporaine;jem・interrogejustementsurlesmodernitesmedievaleschezBataille.L・expres- sion・au-deladelapenseeapocalyptique・resumeracedoubleaspectdu・sens・.
GeorgesBatai l l eetl apens eeapocal ypti que
― aparti rduBeat us deSai nt- Sever ―
TakeshiSAKAI
Cepresenttravailapourobjetd・envisagerlesideesdeGeorgesBatailleautourduBeatusdeSaint- Sever.Medievisteerudit,cepenseurfranaisapublieen1929unarticleinteressantsousletitrede
・L・ApocalypsedeSaint-Sever・.A paritrdesminiaturesquiornentcemanuscrit,ilyadeveloppesa penseesurtoutsurlesemotionsdesgensduMoyen-Age.Danscetessai,jemeproposed・abordde mettreenreliefl・originalitedesesvuessurcesminiatures;c・estparrapportauxetudesdesgrands medievistescommeEmileMaleetPhilippeLauer.Ensuitejevaisaborderlaquestiondesavoirdans quellemesuresapenseedesemotionsvaau-deladelapenseeapocalyptique;celle-cicaracterise l・histoiredesideesoccidentalesjusqu・auXXesiecle.L・ambitionfinaledupresentarticleestdesituer cettepenseenonseulementdanslacarrierephilosophiquedeBataille,maisencoredanslaperspective dela・modernite・etdela・post-modernite・.
mots-cles:Bataille,Moyen-Age,Beatus,・L・ApocalypsedeSaint-Sever・,Documents,emotions,ambiva- lence,non-savoir,philosophieparadoxale.
resume
2.BeatusdeSaint-Sever
Commeonlesait,Beatusestavanttoutlenom d・unreligieuxespagnolquiavecuauVIIIe siecledansleroyaumedesAsturies,plusprecisementdanslemonastereasturiendeLiebana.
Pretre,moineouabbe,Beatusyaredigeversl・annee786uncommentairedel・Apocalypsedesaint Jean,encitantdenombreuxPeresdel・Eglise.Deslors,cecommentaireesttresrepanduaunord del・Espagne;dansplusieursmonasteres,onl・acopieetillustre.Maintenantletexteoriginalde Beatusadisparu,maisapeupres26manuscritssubsistent.OnlesappelleaussiBeatus.Le BeatusdeSaint-Sever,uniquemanuscritextra-pyreneen,estconservedepuis1790alaBiblio- thequeNationaledeParis.Sortien1922del・EcoledesChartes,Bataille,cefuturpenseurdu
・non-savoir・,aetenommebibliothecaireacegrandedificedu・savoir・.Illuietaitloisible d・yconsultercemanuscritenluminedeSaint-Seversansparlerdesetudesimportantescomme celledeLeopoldDelisle(Melangesdepaleographieetdebibliographie,1880),celledePhilippe Lauer(LesEnluminuresromanes,1927)etcelled・EmileMale(L・ArtreligieuxduXIIesiecleen France,1922).Eneffet,Batailleserefereacestroisetudesdansl・articlequ・ilconsacreauBeatus deSaint-Sever,en1929.
SuivantBatailledanscetarticle,ladiffusionmedievaleduBeatusestdueauxcirconstances religieusesdelapeninsuleiberique,circonstancesqu・aentraneeslaconquetemusulmaneen711. Batailleecrit:・Savogue[duBeatus]doitsansdouteetrerattacheeauxcroyancesadventistes quieurentcoursa cetteepoque,en particulierdansuneregion ou lechristianismeetait directementmenace1.・
AumomentouBeatusredigeaitsoncommentaire,c・est-a-diredanslasecondemoitiedu VIIIesiecle,lestroisquartsdelapeninsuleiberiqueetaientdominesparlesmusulmans.Meme al・epoquedumanuscritdeSaint-Sever,c・est-a-diresousl・abbatiatdeGregoiredeMontanerqui vade1028a1072,lesdeuxtiersdel・Espagnerestaientregnesparlesmusulmans.Etprobable- ment,lessouvenirsdelaDjihad(guerresainte)dirigeeparAl-Mansurnes・effaaientpasencore chezleschretiens.AlafinduXesiecle,cechefmusulmanameneunecinquantained・expeditions militairesvictorieuses.PresquetouteslesvillescheresauxchretienscommeSantiago,Leon, BurgosetBarcelona,ontsubisoninvasion.A l・abbayedeSanMillandelaCogolla,l・execution d・unmanuscritduBeatusaeteinterrompueacausedescampagnesfrequentesd・Al-Mansurqui ontfiniparincendierlabasiliquedecetteabbayeen1002.
Lescroyancesadventistesqu・evoqueBatailleconsistentaattendreunsecondavenementdu Messie,telquesaintJeanal・ledePatmosl・avudanssonreveetl・aecritversl・annee90auxsept eglisesenAsiemineurequietaientalorspersecuteesparlesRomains.Facealamenacedes musulmans,leschretiensdesregionscantabriqueetgasconneaspiraientalameme・apoca- lypse・quedanslavisionmystiquedesaintJean.IlsdesiraientledevoilementparJesus-Christ desaprovidencefinale.Ils・agitdesonretoursurterrealafindumondeainsiquedesa condamnationdesAntechrists.
BatailleattribuedonclavogueduBeatusalacriseduchristianismeenEspagnedurantle
hautMoyen-Age.Asesyeux,lapressionmilitairedesArabesestessentielle,memedanslemanu- scritenluminedeSaint-Sever.CettepresencemenaantedesArabesestselonluiplusimportante queleursinfluencesartistiques.Parcontre,EmileMale(18621954),dansL・Artreligieuxdu XIIesiecleenFrance,asoulignel・influencedesartsarabesetmozarabesquiestvisibledansles enluminuresdeBeatusdeSaint-Sever.Visibleparexempledanslescolorischaudsetvifsde chaqueminiatureaussibienquedanslesornementsgeometriquesdelapagedegarde-dedicace dite・frontispice・.Bataillereconnatbienl・explicationdeMale.Maisilattacheplusd・impor- tancealatensionsocialeetreligieusequeproduisentlesguerriersarabes.Voicisonavis:
・IlfautreconnatrequesilesArabesontinfluencelacompositiond・untelmanuscrit, c・estmoinseneblouissantleschretienspardesuvresd・arttrescivilisees,moinsenles incitanta imiterleluxedeleursdecorations,qu・en entretenantdesguerressauvages, preludes,pourleursennemis,descroisades,guerresreligieusesentoutcasfacilesainter- preter,versl・an1000,commedessignesdestemps,commedeshecatombespleinesdesens, analoguesauxpunitionssanglantesdel・Apocalypse2.・
SiBatailleinsisteainsisurcescirconstancescritiques,cen・estpasuniquementpourdire qu・ellesincitentlesmoinesalaprierepourlaprovidencedivine.Maisencorec・estpourdire qu・ellesengendrentchezeuxuncertainsentimentdedelivrance,une・liberterelative・,suivant l・expressiondeBataille.C・estunautreaspectdel・horreur.L・horreurpoussaitbienlesmoines arecouriraucommentairedel・ApocalypsedesaintJeanparBeatus.Maisl・horreur,sielleest intense,leurpermettaitdesesentirdegagesdesconditionsindividuelles,sociales,voirereli- gieuses.CettepsychologieambivalentefaitsongeracequelejeuneNietzscheadecouvertchez lesspectateursdestragediesattiques.D・apressaNaissancedelatragedie,cesGrecsanciens,en jouissantdesmalheursd・unherosdansletheatredeDionysos,eprouvaientalafoisl・angoisseet l・extase.
Batailletrouve・uneliberterelative・danslesminiaturesdechaqueBeatus,notamment danscellesduBeatusdeSaint-Sever.Ils・agitd・unmoded・expressionquiestplusoumoinslibre delacompositionarchitecturale.Celle-ciestremarquable,suivantBataille,danslesminiatures quiontetecreeesalamemeepoquedanslesmonasteresfondeslelongduRhin.Aupointdevue a la fois psychologique eticonographique,Batailleetablitune comparaison entre l・ecole cantabriqueetgasconneduBeatusetl・ecolerhenanedeslivressacres.Etillasuperposeaune autrecomparaison qu・ilfaitentrelesspeculationstheologiquesetlesexpressionslitteraires circonstancielles.VoicisesvuesoriginalesduMoyen-Age:
・Uneliberterelativecaracteriselespeinturesdecetteecole[du・Beatus・],auxquelles faitdefautlamystiquearchitecturaleetmajestueusepropreaux illustrationsdeslivres 3.Rapprochementdedeuxecoles
sacresrhenansdesIXeetXesiecles.C・estpardesprocedesgrossiersetdirectsqu・onatteint, danslemanuscritdeSaint-Sever,alagrandeuret,s・ilfautrapporterdeuxmodesd・expres- sion picturaledifferentsa certainsgenresd・expression litteraire,on peutdirequeles peinturesrhenanesprocedentdumemeespritquelesspeculationstheologiquesdemoines contemplatifs,vivantpaisiblementen marge d・une vie sociale souventbouleversee et troublee;aucontraire,lespeinturesmeridionalespeuventetrerapprocheesdelalitterature populairedecirconstance,danslaquellelapassionresultedesevenementsimmediats,c・est- a-diredeschansonsdegesteetdespoemesdepredicationenlanguevulgaire3.・
Surladelivranceal・egarddelacompositionarchitecturale,Batailleinvoqueuneillustration
・Adam etEve・duBeatusdeSaint-Sever(planche1).Ildit:
・Bienquelesdeuxpersonnagessoientinscritsdansuncadre,iln・yariend・architectural danscettecomposition:lemotifducadren・estpasemprunteauxformesdesmonuments;la dispositiondesfiguresdanslecadreestelle-memelibreetnonordonneesystematiquement, contrairementacequialieudanslesmanuscritsrhenansoulespersonnagesinscritssont reduitsauroled・elementscentrauxd・unecompositionmonumentale,sorted・arcadesuppor- teepardeuxcolonnes4.・
En cequiconcernelesillustrationsdesmanuscritsrhenans,Bataillen・indiqueaucune reference.Maisontrouvefacilementunexempledelacompositionarchitecturaleetmajestueuse dansL・Evangeliaired・OttonIIIquiaeterealiseenamontsurleRhin,dansuneabbayedel・lede ReichenausurlelacdeConstance.Ils・agitdel・imagedesaintLuc(planche2).OnvoitsaintLuc,
Planche1 ・Adam etEve・dansle BeatusdeSaint-Sever
cinqprophetesetsixanges,disposestoutsymetriquementetvraiment・reduitsauroled・ele- mentscentrauxd・unecompositionmonumentale,sorted・arcadesupporteepardeuxcolonnes・.
OnsaitquedansL・ArtreligieuxduXIIesiecleenFrance,EmileMale,utilisantlemot
・monumental・,apresenteunehypothese,selonlaquelleungrandtableaumonumentaldu BeatusdeSaint-Sever,c・est-a-dire・unevisionprophetiquedesVingt-quatrevieillardsetdes angesacclamantDieuentouredutetramorphe・(planche3)auraitbieninspireunmonument, asavoirletympandel・egliseSaint-PierredeMoissac(planche4).Cettehypothesehardiea
provoquebeaucoupdecommentairescritiques.MaisBataillelespassesoussilence,puisqu・il s・agitd・・uneliberterelative・,nonpointtotaleenversl・architecture.Eneffet,onnepeutpas nierl・osmoseentrelesminiaturesdeSaint-Severetlesarchitecturesdeseglisesromanes.Mais plusieurspeinturesdeSaint-Severmontrentquelquesecartsouquelquessurplusal・egarddela compositionarchitecturale.Ilestinteressantd・alleguercettefoisaussil・imagedesaintLucde Saint-Sever(planche5).Sansdoute,cetevangelisteetletaureauquilesymbolisesetrouvent reduitsavecleChristdanslecadredel・edifice.Etcependant,onvoital・extremitegauchedu batiment,unpersonnagedansant.Equilibristeoujongleur,cepersonnagereeln・arienavoir aveccettescenelegendaireetserieuseouJesus-Christremetl・EvangileasaintLuc.Plusinte- ressanteestlapagedesaintJeanevangelisteoudivershommesetanimauxmontrentdesfigures toutafaitlibresethors-sujet(planche6).
4.Lepointdevuearchitectural―MaleetBataille
Planche2 ・saintLuc・dansL・Evangeliaire d・OttonIII
Bataille,lui,preteattentionautableaudu・Deluge・deSaint-Sever(planche71).Acesujet, laplupartdespeintresduBeatusontchoisiderepresenterunearchedeNoe,etcela,commeune grandemaison(planche8).Celle-ci,diviseeenquatreoucinqcouches,abriteleshommes,les animaux etlesvegetaux. CesetreselusparDieu onttousl・airrassure. Cettepeinturede l・archedeNoecorrespondbienauxideesdureligieuxBeatus.Eneffet,danslescirconstances eschatologiquesduNorddel・Espagne,BeatusaLiebanasouhaitaitvivementunealliancesolide deschretiens.
Planche3 ・Vingt-quatrevieillards・dansleBeatusdeSaint-Sever
Planche4 letympandel・egliseSaint-PierredeMoissac.Photodans L・ArtreligieuxduXIIesiecleenFranced・EmileMale
Planche5 ・saintLuc・dansleBeatusde Saint-Sever
Planche6 ・saintJean・dansleBeatusde Saint-Sever
Planche71 ・Deluge・dansleBeatusdeSaint-Sever
LesminiaturistesdeSaint-Severs・ecartentdecesideesdeBeatusaussibienquedeleur expressionmonumentale.Certes,lescouchessubsistent,maislecadrearchitecturaldisparat.Et lasceneesttoutafaittragique.Batailleyvoits・exprimerunsentimentambivalentd・horreuret dejoie.Voicisonexplication:
・Ilfautobservericiqu・enparticulierdanslagrandefigurecoucheedenoyeunsenti- mentd・horreurdecisifestexprimeal・aidededeformationsarbitraires,maisqu・unsentiment jovialinatttenduapparataveclachevrequifigureaubasdelapage(planche72)etmeme aveclecorbeaudontlebecestplongedanslavianded・unetetehumaine(planche73).Cette inconsequenceesticilesignedel・extremedesordredesreactionshumaineslibres5.・
Planche72 partiesuperieuredroite de・Deluge・
Planche73 partieinferieuregauchede
・Deluge・
Planche8 ・ArchedeNoe・dansleBeatus deFacundus
SuivantBataille,c・estpourbienexprimerledesordredespassionsouplutotl・ambivalencedu sentimenttragiquequelespeintresdeSaint-Seversesontecartesdelacompositionarchitec- turale.UnetelleinterpretationestetrangerenonseulementaEmileMale,maisaussiaunautre granderudit:PhilippeLauer.Toutens・apercevantdeseffusionsdeviechezlesminiaturistesde Saint-Sever,cemedievistenepenetrepasaussiprofondementdansleurpsychologieambivalente queBataille.
5.Lepointdevuedelapsychologieambivalente―LaueretBataille
PhilippeLauer(18741953),dansLesEnluminuresromanes,indique・uneparentecer- taine6・entrele・Deluge・deSaint-SeveretceluiduPentateuquedeTours(planche9).Ce manuscrit,aujourd・huiappelePentateuqued・Ashburnham,estcensedaterdelafinduVIesiecle etprovenirdel・Espagnewisigothiqueoudel・AfriqueduNord.Lascenedu・Deluge・dece manuscritressemblebienacelleduBeatusdeSaint-Sever.MaisBataillesouligne・lerealisme grossieretlagrandeurpathetiquequicaracterisentleDelugedeSaint-Sever7・.Eneffet,les illustrationsduPentateuqued・Ashburnhamrestentfidelesaurealismedel・antiquiteclassiqueet illeurmanqued・unecertaineenvergurequipermetd・exprimerl・aspectjovialdupathetique.
IlestvraiquePhilippeLauervoyaitlavieanimertouteslesscenesduBeatusdeSaint-Sever.
Eneffet,ilecrit:
Planche9 ・Deluge・dansLePentateuquedeTours
(LePentateuqued・Ashburnham)
・Cequicaracterisecesminiatures[duBeatusdeSaint-Sever],c・estlaviequianime touteslesscenes.Lastylisation,sideveloppeedansleBeatusd・Urgeletlesmanuscritsde Silos,estreduiteaustrictminimum.Onysentlegoutdelaformehumaine,dumodele,du mouvement,du detailpittoresque,del・effetinattendu descouleursquinousparaissent criardes,maisqu・attenuaitlalumieremagiquedespaysdusoleil[....]Cequifrappe,enoutre, c・estlemanquepresquecompletd・or,qu・ontrouveaucontrairerepanduaprofusiondans lesomptueux exemplaireduBeatusdeSaint-IsidoredeLeon,apeu prescontemporain
(1047)8.・
L・explicationdeLauerestpertinente,maissuperficielle.Bienqu・ildecouvrel・animationde laviedanslesillustrationsduBeatusdeSaint-Sever,ilnepenetrepasdanslapsychologie compliqueequecelles-ciportentenelles.Ancienchartisteetconservateurenchefdudeparte- mentdesmanuscritsdelaBibliothequenationale,Lauerobservelamethodetraditionnelledu textecritique.Cegranderuditdumedievismerespecte,suivantsonexpression,・uneclassifica- tionparecolesregionales,quel・etudecomparativedesparticularitesdesmanuscritsapermis d・etablir9・.Sonetudesurlesenluminuresromanesapourbutdelesclassifierdelamemefaon, c・est-a-direclassifierlesminiaturesparecolesregionalesapartirdel・etudecomparativedeleurs particularites.Pourluiils・agitavanttoutdesparticularitesstylistiques.L・intereticonogra- phiquedeLauerportesurtoutsurdescaracteristiquesvisiblesdecouleursetdeformes.Cette attitudesetrouvepareilleacelled・EmileMale.Cetautreeruditluiaussisesitueauniveaudu visible,soitau momentd・expliquerl・influence orientale de l・ornementgeometrique surle
・frontispice・deSaint-Sever,soitaumomentdeparlerdel・influenced・uneminiature・monu- mentale・deSaint-SeversurletympandeMoissac.
Parcontre,l・eruditiondeBataillesedirigeversunebaseinvisibledumondemedieval.Sen- timentsambivalents,emotionsvivesetpassionsviolentes,tousceselementsinvisiblesmais puissantssontauxyeuxdeBatailleconstitutifsdelaculturemedievale.Leschansonsdegeste sontdesdocumentschersaBataille,danslamesureoucetteexpressionlitterairerefletebienles circonstancesdramatiquesdelasocietemedievaleetlesreactionspathetiquesdesgensdechaque domaine.
BataillerapprochelesminiaturesdeSaint-Severdel・undesplussauvageschansonsdegeste.
Ils・agitdelaChansondeGuillaume:sapremieremoitiedatesansdouteduXIesiecle.C・est,selon Bataille,・leplusancienpoemeducycledeGuillaumed・Orangeetprobablementleplusabrupt, leplusgranddetoutecettelitterature10・.Lasourcehistoriquedecepoemeremonteauncombat queGuillaumed・Aquitaine(750/755-812/815)alivrecontrelesArabespresdeCarcassonneen 793.MaislespoetesdesprovincesmeridionalesauXIesiecle,c・est-a-direlespremierstroubadours s・inspiraientegalementdesgestesdesautreschevaliersetdesreactionsdesdifferentsauditoires.
Cettechanson,ainsiformeeetreformee,revetuncaractereincoherent,maiselleserapproche 6.Ducotedeschansonsdegeste
d・autantplusdeladefinitiondeBataille,c・est-a-direde・lalitteraturepopulairedecirconstance, danslaquellelapassionresultedesevenementsimmediats・.
Pourpresenterl・・horreurlatente・qui・estporteealadivagation11・,Batailleciteunepisode inseredanscettechansondegeste.Episodequi,derouleentrelesstrophes28et32,presenteune scenescatologiqueouunseigneurlaches・echappantachevalauchampdebataillesouillelaselle.
CequicomptepourBatailleestde・comparerleselementsfondamentauxdecettelitteraturea ceuxdesminiaturesdel・ApocalypsedeSaint-Sever12・.Ils・agitbiendeselementsaffectifsqui fontdivaguerl・esprit,quilefonterrerendehorsd・unbutprecisduchristianisme.DansleBeatus deSaint-Sever,cebutprecisestledevoilementparJesus-Christdesaprovidencefinale;dansla ChansondeGuillaume,lavictoiremilitairedeschretiens.
LasetrouveunthemeconstantdumedievisteBataille,quiconsisteaindiqueratraversle Moyen-Ageledestinouledeclindel・effusionlibredepassion.Celle-ciestdestineeal・incom- prehensionaufuretamesureoulamoraleecclesiastiquedelaraisondominelasocietemedie- vale.LadernierecontributionaumedievismedeBataille,c・est-a-direson・Introduction・au ProcesdeGillesdeRais,publieen1959,apourobjetdeconsidererlamiseamortdecegrand seigneurmonstrueuxduXVesieclecommelafindel・emotionmedievale.A l・avisdeBataille,la tragediedeGillesdeRaisn・estriend・autrequelatragediedumondemedieval,desafeodalite13. Tandisquesapremierecontributionpublieeaumedievisme,c・est-a-direl・article・L・Apocalypse deSaint-Sever・insistesurlefaitqu・au XIesiecle,memelesminiaturistesdu scriptorium admiraientl・effusionaffectiveaveclesgensd・Epeeetlesgensdupeuple.
A cetegard,ilestanoterqu・acetteepoque,l・AbbayedeSaint-Severn・etaitpasunespace clos,maisouvertaumondelaque.Eneffet,lefondateurdecemonastere,leducdeGascogne GuillaumeSanche(vers950996),apresavoirdefaitcettefoislesVikingsalabatailledeTaller en988,aconstruitendehorsdeSaint-Severunedizained・abbayesdanssonduchepourfairede celles-ciautantdefoyersalafoisreligieux,politiques,economiquesetculturaux.
Cetteambitionmultipleaetebienrepriseparl・abbedeSaint-Sever,GregoiredeMontaner.
Celui-ci,issud・unenoblefamillebigourdane,adonneasonabbayeuneclataussispirituelque temporel.Aucoursdesonabbatiatquivade1028a1072,cetteabbayeseprocure,commele montresonedificedanslamappemondeduBeatusdeSaint-Sever(planche10),uneautorite monumentalequiestequivalenteacelleduPalaisduc.Maisenmemetemps,cetteabbaye, situeesurlesaxesdelacirculation,aeteanimeeparlesva-et-vientdeplusieurssortesdevoya- geurs.SanscompterlespelerinsquisuivaientlescheminsdeCompostelle,lescommerants,les artisans,lesporteurs,lesequilibristes,lesjongleursetlestroubadourspassaientincessamment Saint-Sever.
Onaraisondepenserquelesminiaturistesdecetteabbayecontactaientcesvoyageurs,en partageantainsiaveceuxunpenchantpourlesemotions.Emotionsvivementjaillissantes,mais ephemeresquin・ontrienavoirdoncaveclavolonted・architecturemonumentale. Cesont
7.L・AbbayedeSaint-Sever-unespaceouvertduMoyen-Age
pourtantlesnoblesaumomentdescombatsquilesmanifestaientdefaonlaplusstimulante.
Enfin,jedisdesmodernitesmedievalesdeBataillequ・ellesconcernentdeux problemes, c・est-a-diremodernitedesrecherchessurla culturemoyenageuseetcritiquedela culture moderne.D・uncote,sesremarquessurleselementsaffectifsdelaculturemedievales・accordent bienaveclesrecherchesrecentesdecertainsmedievistescontemporains.LarevueCritique, fondeeparBatailleen1946,aconsacreen2007unnumerospecialauxemotionsmedievales.Le professeurPiroskaNagy,danssapresentationintitulee・LeMoyen-Ageenemoi・,avance・la constitutiondesemotions,dessentiments,deleursconceptions,perceptionsetexpressionsen objethistorique14・.Cettetentative,asonavis,・exigedeprendreenconsiderationtantlapercep- tiondespassionsetdesaffectsquelesnormesdeleurexpression15・,encontournantainsiplus clairementlaquestiondel・affectivitequel・histoiredesmentalitesetducorpsparl・ecoledes Annalesdanslesannees1970.Lesennemissetrouventplutotducotedesrecherchespositivistes.
Eneffet,PiroskaNagycommencecettepresentationparcesmots:
・Construirel・histoiremedievaledesemotionsetdessentiments:acetteseuleidee,bien desmedievistessontenemoi.・Maiscomment,d・apresquellessources?Suruntelsujet,on peutdiretoutetn・importequoi,puisqu・onnepeutrienprouver.・Ainsilessceptiques,encore nombreux,partisansd・unehistoirerigoureusementpositive(desfaits!desdates!),expriment- ilsleursdoutesfaceaundomainederechercherecentetencorepeu(re)connu16.・
8.LesmodernitesmedievalesdeBataille
Planche10 LamappemondeduBeatusdeSaint-Sever
(partie):en bas,a droite,l・abbayede Saint-Sever;acote,lepalaisduc.
Publieen1929dansDocuments,l・article・l・ApocalypsedeSaint-Sever・deBatailleprecede d・apeupresquatre-vingtsanscettehistoiremedievaledesemotions.Maiscequicompte,c・estla basedelaculturemodernequijustifielesmethodespositivistes.DanslememenumerodeDocu- ments,Bataillecritiquel・architecture,endisant:・lesgrandsmonumentss・eleventcommedes digues,opposantlalogiquedelamajesteetdel・autoriteatousleselementstroubles17・.Ilne s・agitpaslaseulementdesedificesconcrets,maisaussidesconstructionssystematiquesdu savoir.Batailleajoute:・Aussibien,chaquefoisquelacompositionarchitecturaleseretrouve ailleursquedanslesmonuments,quecesoitdanslaphysionomie,lecostume,lamusiqueoula peinture,peut-oninfererungoutpredominantdel・autoritehumaineoudivine18・.
Noussommesdansleroyaumedesrenseignementslisiblesetvisibles.Tandisqu・al・epoque duBeatusdeSaint-Sever,laplupartdesgensrestaientillettres,maisjouissaientdesexpressions dessentimentsfortesetvibrantes;celles-cidisparaissaientd・ailleursenunclind・il.Lemedie- vismedeBatailleaetefondesurlesminiaturesetlespoemes.Maisapartirdecesraresdocu- mentslisiblesetvisibles,ilaessayed・atteindrelesemotionsephemeresetcompliqueeschezles gensduMoyen-Age.Emotionsquisedonnaientlibrecoursatravers,parexemple,lesspectacles forains,lestournoisoulesmesses.Emotionsquietaientdonccommunesatouslestroisordres delasocietefeodale:ils・agitdeceuxquipriaient(leclerge),deceuxquicombattaient(les chevaliers),etdeceuxquitravaillaient(lespaysans).
L・ambitiondeBatailleconsisteademontrercetteroyaumesensible,maismaintenantinvisi- ble,delaculturemedievale,toutenrelativisantlesystemeclosetimposantdusavoirmoderne.
Dejadanscettepremierecontributionpublieeaumedievisme,sonambitionpassedel・espaceclos del・etudeacademiquea l・espaceouvertdela pensee. Penseequin・estpassubjective,ni dogmatique,maislargeetprofonde,quisous-tendalafoislasocietemedievaleetlasociete moderne.S・ilenestainsi,ladistinctiondumedievaletdumoderneesttropsuperficiellepour saisirl・ambitionessentielledeBataille.
En effet,ilestinutilededirequeceroyaumesensiblen・estpasparticulierau monde medieval,nonplusquelesystemedusavoirnecaracteriseuniquementlemondemoderne.Il arrivequeleshommesmodernespartagentlesemotionsfugitivesetambivalentesdeceuxdu Moyen-Age.Tandisquecesderniers,memes・ilsetaientintelligents,pouvaientsesentirne- cessairesd・allerau-deladusavoir.Parexemple,lesclercsdesiraient,fut-ceaunom delacroyance enDieu,jouirdelavieimmanenteetimmensequecesemotionsleurouvrentau-deladela theologie.Lasetrouvelacledesartsmedievaux,soitreligieuxoupopulaires.Clequipermet ainsidecomprendrelacoexistencedel・equilibriste(oujongleur)etdusaintLucdansunememe pagedumanuscritduBeatusdeSaint-Sever.
Detoutefaon,Bataille,descetarticlede1929,viseau-deladusavoir.Jevaisenfinreconsi- derersonambtioncommedepassantlapenseeapocalyptique.
Lorsqu・al・ledePatmos,saintJeanadecritsavisiondela・findumonde・,l・Empireromain 9.Au-deladelapenseeapocalyptique
secroyaitrealiserlastabiliteeternelledesonmonde.Ils・agitdela・Paxromana・quiduredu Iersiecleau IIesiecleapresJ.-C.Aveccetteperiodepaisible,Romeabien prolongelavision perennedeschosesquiavaitoccupelesGrecsanciens.Lesstociensjouaientleroled・inter- mediaireentrelesGrecsetlesRomains,danslamesureouilsavaientrepandu,desleIIIesiecle avantJ.-C.,surlesregionsmediterraneennes,unecosmologieappeleeplustardle・pantheisme classique・.Ils・agitd・unpanlogisme,d・apreslequeltoutcequiexistesurcemondeparticipeen principealamemeraison quipermeteternellementlebonheuretl・harmonie. En un sens, l・empireimmensed・AlexandreleGrandetaituneimageconcretedecettecosmologie,enmeme tempsqu・ilserviraitdemodeleauxRomainsaumomentouilsimposentla・paix・aleurmonde controle.
Apparemment,lapenseeapocalyptiquedesaintJeans・opposaital・ideegrecqueetromaine del・eternite.Ilamisenavant,toutenlacamouflantparlesymbolisme,lafindumonderomain quipersecutaitleschretiens.Nierleregnedesempereurspersecuteurs,condamnercesante- christsetfairedisparatrelemondeimmoraldesRomains:toutescesexigencesnegativesont poussesaintJeanaredigersonApocalypse.Maisilnes・arretaitpassurlanegation.Sapensee apocalyptiquedebouchesurunesyntheseideale.Chezlui,lafindecemondeprepareunnouveau mondeeterneletstableoucohabitentDieu,sonfilsetleschretiens.D・uncote,saintJeanaspire bienal・eternitedesonmondereve.Sapenseeapocalyptiqueparticipedoncdelapenseegreco- romainedel・eternite.Maisdel・autrecote,ellesefondesurunmouvementdialectiquequivade lanegationdecemondereelal・affirmationd・unau-delaideal.Mouvementqu・ilreprenddesJuifs, surtoutdeleur・litteratureapocalyptique・,tellequel・ontrepresentee,apartirdeleurexila Babylone(auVIesiecleav.J.-C.),lestextesd・Ezechiel,deJoeletdeZacharieavantceluideDaniel
(vers165av.J.-C.).Decefait,onpeutdirequesaintJeanacoordonne,danssonApocalypse,la conceptiongreco-romainedel・eternitereelleetstableaveclaconceptionjudeo-chretiennedela dialectiquevisantal・ideal.
Deslors,cetypedepenseeapocalyptiquecaracteriseral・histoiredesideesoccidentales.Le neo-platonisme(Plotin,Proclus,Pseudo-Denysl・Areopagite),l・hegelianismeetlemarxismeen laissentdestracesaleurmaniere.L・ideedela・findel・histoire・qu・AlexandreKojeveavance danslesannees1930(precisemententre1933et1939)enestaussiunavatarmoderne.Eneffet, cetinterpretealorsmarxisantdel・hegelianismeprofesseaplusieursreprisesdanssaleonsurla Phenomenologiedel・espritquel・histoirehumaine,poursuivantleprocessusdialectiquedela negation,realisefinalementunEtatuniverseletsansclasses;Etatquineconnatplusaucune negation,aucundeveloppementdialectique,quiexistedonceternellementsousunememeforme.
Assistantassidudececours,Batailleprendladoctrinekojeviennedel・histoirepourunpro- blemedusavoir;problemedu・discours・ausensdoubledumot(c・est-a-direlapenseediscur- siveetlelangagediscursif)19.Parallelementilsituesapenseeau-deladu・discours・,endisant:
・Danslamanieredepenseequej・introduis,cequicompten・estjamaisl・affirmation.Ce quejedis,jelecroissansdoute,maisjesaisquejeporteenmoilemouvementvoulantque l・affirmation,plusloin,s・evanouisse. S・ilfallaitmedonneruneplacedansl・histoirede
lapensee,ceseraitjecroispouravoirdiscerneleseffets,dansnotreviehumaine,de l・・evanouissementdureeldiscursif・,etpouravoirtiredeladescriptiondeceseffetsune lumiereevanouissante:cettelumiereeblouitpeut-etre,maiselleannoncel・opacitedela nuit;ellen・annoncequelanuit20.・
La・nuit・deBataille,toutafaitdifferentedel・absencedelumiere,ressembleplutotau
・mondeauxmillecouleurs・21,monderiche,troprichedeviequ・ilindiqueavecdesnotions simplescommel・・inconnu・,l・・immanence・oule・fonddumonde・.En1953,Bataillepretend ainsiavoirdiscerneleseffetsdel・・evanouissementdureeldiscursif・;effetsquiapparaissent doncau-deladelapenseeapocalyptique.Sonarticleconsacreen1929aBeatusdeSaint-Sever,a etealafoisundesespremierspasversl・au-deladelapenseeapocalyptiqueetunedeses
premieresremarquessurceseffetspost-apocalyptiques.
10.Conclusion
En1955,Bataillealanceunarticleimportantsousletitrede・Hegel,lamortetlesacri- fice・.La,ilopposelesentimentambigudusacrificechezlespeuplesnafsalaconscience malheureusedudechirementchezleSagecommeHegel.Voicisonexplication:
・Eneffet,sil・attitudedeHegelopposealanavetedusacrificelaconsciencesavante,et l・ordonnancesansfind・unepenseediscursive,cetteconscience,cetteordonnanceontencore unpointobscur:onnepourraitdirequeHegelmeconnutle・moment・dusacrifice:ce
・moment・estinclus,impliquedanstoutlemouvementdelaPhenomenologie―ouc・estla Negativitedelamort,entantquel・hommel・assume,quifaitunhommedel・animalhumain.
Maisn・ayantpasvuquelesacrificealuiseultemoignaitdetoutlemouvementdelamort, l・experiencefinale―etpropreauSage―decritedanslaPrefacedelaPhenomenologiefut d・abordinitialeetuniverselle,―ilnesutpasdansquellemesureilavaitraison,―avec quelleexactitudeildecrivitlemouvementintimedelaNegativite;―iln・apasclairement separelamortdusentimentdetristesseauquell・experiencenaveopposeunesortedeplate- formetournantedesemotions22.・
Cette・plate-formetournantedesemotions・correspondbienauxemotionsambivalentes quelaissaientsentirleBeatusetlaChansondeGuillaume.Danslesregionscantabriqueet gasconne,lescrisesdescirconstancessocialeslesprocuraientauxminiaturistes,auxclercsetaux poetes.MaiscesgensduMoyen-Ageavaient-ilsvraimentuneconscienceclaired・allerau-delade lapenseeapocalyptique? Bataillesetaitla-dessusdansl・articlede1929.Onpeutsedemander d・ailleursdansquellemesureBataillelui-memeestalorsconscientdel・au-deladelapensee apocalyptiqueentantqu・au-deladusavoir.Intelligentmoderne,ilpensepeut-etreplusclaire- mentetdistinctementqueceshommesmedievaux.Maisd・autrepart,sapenseesemblerester impregneed・unecertainenavete.Elleparatsederoulerasseznavementcontrel・apocalypse.En
temoignesacritiquedel・architecturequenousvenonsdevoir.Al・epoquedelarevueDocuments
(19291931),cettecritiques・effectuesouventdefaonsiagressiveetviolentequel・onal・impres- sionqueBatailledesireaneantirtouteslesarchitecturesdumondeoccidental.Ilenestdumeme deson・basmaterialisme・quicaracteriseluiaussicetteepoquedeBatailleetquesemble orientersondegoutfortdetoutcequisesitueenhaut.Enoutre,ilsepeutqueBatailledemeure alorsdadaste,commelefaitsupposersonsouveniravoueaumomentdel・interviewdeMadeleine Chapsal.En1961,illuidit:・Unedemesdifficultes,audebut,aveclesurrealisme,etaitquej・etais beaucoupplusdadaquelessurrealistes,oudumoinsjel・etaisencorealorsqu・ilsnel・etaient plus23.・Lapublicationen1924duManifestedusurrealismeabienmarquelasortiedustadede dadachezlessurrealistes.AlorsqueBatailles・yattardaitencorequelquetemps.Lanegation totale,mais nave du dada peutcontinuera sous-tendre,fut-ce partiellement,sa pensee jusqu・auxtempsdeDocuments.
Etpourtantsonautresouvenir,celuidelapertedefoi,laisseapercevoirqueBataille,desla premieremoitiedesannees1920,avaitbienrelativiselemondeintellectueldudogmechretienpar rapportason au-delaqueluirevelaitl・experiencedu rire.Ecoutons-ledanssaconference donneeen1953sousletitrede・Non-savoir,rireetlarmes・:
・Jedoispreciserd・ailleursqu・audebutdecetteexperience,j・etaisensommeanime d・unefoireligieusetresprecise,conformeaundogme,etquecelacomptaitbeaucouppour moi,aupointmemequej・accordais,aussientierementquejepouvais,maconduiteames pensees. Maisilestcertain qu・apartirdu momentou jemesuisposelapossibilitede descendreaussiloinquepossibledansledomainedurire,j・airessenti,commepremiereffet, toutcequeledogmem・apportaitcommeemporteparuneespecedemareedifluvialequile decomposait. J・aisentiqu・aprestoutilm・etaittoutafaitpossible,acemoment-la,de maintenirenmoitoutesmescroyancesettouteslesconduitesquis・yliaient,maisquela mareedurirequejesubissaisfaisaitdecescroyancesunjeu,unjeuauqueljepouvais continueracroire,maisquietaitdepasseparlemouvementdujeuquim・etaitdonnedansle rire.Jenepouvaisplus,deslors,yadhererquecommeaquelquechosequeleriredepassait.
Ilestapeineutilededireque,danscesconditions,lescroyancesaundogmenepeuvent passubsister,etque,peuapeu,sansqued・ailleursj・attribuelamoindreimportance,jeme suisdetachedetoutecroyance24.・
A encroirecetaveu,sapertedefois・effectueaupointdevuede・l・au-dela・,nonpointde
・contre・.Aulieudeniertotalementetbrusquementlafoicatholique,la・mareedurire・
emportaitBatailleau-deladecelle-ci.C・estpourquoiellepouvaitresterquelquetempschezlui25; Bataillepouvaitlamaitenirenluiets・endetacher・peuapeu・.
IlestaajouterquedanscetteconferencecommedansL・Experienceinterieure,Bataille considerecetteexperiencedurirecommeunerevelationessentielle,unequestioncledelaphilo- sophie.Dans・Antecedentsdusupplice・(troisiemepartiedeL・Experienceinterieure),Bataille affirme:
・[...]deslepremierjour,jen・avaisplusdedoute:lerireetaitrevelation,ouvraitlefond dumonde.[...]laquestion,lesensdemeurecachedurire,futdeslorsamesyeuxlaquestion cle(lieeaurireheureux,intime,dontjevissurlecoupquej・etaispossede),l・enigmequ・atout prixjeresoudrai(qui,resolue,d・elle-memeresoudraittout)26.・
S・y liecequeBatailleserappelleen1953danscetteconference・Non-savoir,rireet larmes・.Batailledit:
・[...]jemedisaisquesij・arrivaisasavoircequ・etaitlerire,jesauraistout,j・aurais resoluleproblemedesphilosophies.Ilmesemblaitqueresoudreleproblemedurireet resoudreleproblemephilosophiqueetaitevidemmentlamemechose.L・objetquejesaisis- saisenriant,sivousvoulez,meparaissaitd・uninteretcomparableal・objetquelaphilosophie seposelaplupartdutemps27.・
Bataillen・arrivejamaisaresoudrecequ・estlerire,niasavoirtout.Loindela,ildemeure plutotdansla・nuitdunon-savoir・,enlaissantainsilaquestioncleplusenigmatique.Eneffet, aumomentdecetteinterview deMadeleineChapsalquis・effectueen1961,c・est-a-direunan avantsamort,illuirepond:・Jediraisvolontiers,quecedontjesuisleplusfier,c・estd・avoir brouillelescartes...c・estd・avoirassocielafaonderirelaplusturbulenteetlapluschoquante, laplusscandaleuse,avecl・espritreligieuxleplusprofond.28・Maisc・estparcequesonobjetdu rire,ce・fonddumonde・,ce・sacre・,aladifferencedel・objetdelaplupartdesphilosophes occidentaux,estessentiellementl・inconnu,l・inconnaissablememe,voirequelquechosedeviolent quitroublelaconnaissance,leraisonnementoule・discours・.Detoutesacarrierephiloso- phique,Bataillerestaitfideleacetau-deladusavoir,etce,consciemment.Pourlui,philosopher signifieavanttouts・ouvrirconsciemmentsurletout.Etsaconscienceestdevenueclaire,appa- remmentamesurequeKojeveluiaenseignelapuissancedu・discours・;maisplusessentiel- lement,amesurequ・ils・estenfoncedansunephilosophie・paradoxale・29,c・est-a-direphilosophie du・non-savor・ouamourdel・inconnaissable.
Ainsidonc,jeconcluspourlemomentquesonarticlede1929・L・ApocalypsedeSaint- Sever・estvraimentundesespremierspasverslapenseeapocalyptique.Malgresondesir violentetnafdelanegation,saclairvoyancealorsnaissanteenversle・fonddu monde・
determinecepremierpas.Etj・ajoutequecettepremieredemarchedeBataillen・estpasseulement questiondesacarrierephilosophique,maisencorequestiondel・acheminementd・unepensee nouvelle,qualifieeplustardde・post-moderne・
(Fin)
1 BatailleG.,uvresCompletesdeGeorgesBataille,tomeI,Gallimard,1973,p.164165. 2 Ibid.,p.166.
Notes
3 Ibid.
4 Ibid.,p.167168. 5 Ibid.,p.168169.
6 LauerPh.,LesEnluminuresromanes,Gazettedesbeaux-arts,1927,p.25. 7 BatailleG.,op.cit.,p.168.
8 LauerPh.,op.cit.,p.26. 9 Ibid.,p.67.
10 BatailleG.,op.cit.,p.167. 11 Ibid.
12 Ibid.,p.166.
13 Danslapremierepartie・LatragediedeGillesdeRais・desonIntroductiionauProcesdeGillesde Rais,Batailleecrit:・J・enarriveadiredelatragediedeGillesdeRais,envisageecommetragedieparla reflexionpesante,parlareflexiontenantcomptedumondequirefusalareflexion(quimeme,d・untel refus,faitlepointdedepart),qu・elleestlatragediedelafeodalite,latragediedelanoblesse.[...]Les crimesdeGillesdeRaissontceuxdumondeouillescommit.Cesontlesmouvementsconvulsifsdece mondequ・exposentcesgorgestranchees.Cemondeavaitadmiscesdifferencescruellesquilaissaient cesgorgessansdefense.Ilavaitlaisselibres―oupeus・enfallait―cesjeuxtragiques:jeuxd・un energumenealalimited・unpouvoirsouverain!・(uvresCompletesdeGeorgesBataille,tomeX,
Gallimard,1987,p.319.)
14 NagyP.,・Presentation―LeMoyen-Ageenemoi・,Critique,no.716717,janvier-fevrier2007,p.3. 15 Ibid.,p.8.
16 Ibid.,p.3.
17 BatailleG.,・Architecture・,op.cit.,p.171. 18 Ibid.
19 C・estKojevelui-memequiautiliselanotionde・discours・pourexpliquerlafindel・histoire.Encesens, BatailleetaitfideleaKojeve,maisc・etaitfinalementpourallerau-deladu・discours・.Ilestaajouter qu・asesyeux,lechristianismeestegalementunproblemedu・discours・.DansLeCoupable(1944),il ecrit:・Derareschretienssontsortisdelaspheredudiscours,parvenantacelledel・extase:ilfaut supposerdansleurcasdesdispositionsquirendirentl・experiencemystiqueinevitable,endepitde l・inclinationdiscursiveessentielleauchristianisme・(uvresCompletesdeGeorgesBataille,tome V,1973,p.274.)
20 BatailleG.,L・Experienceinterieure,・Post-scriptum1953・,uvresCompletesdeGeorgesBataille,tome V,p.231.
21 BatailleG.,L・Experienceinterieure,op.cit.,p.145.
22 BatailleG.・Hegel,lamortetlesacrifice・,Deucalion,no.5,octobre1955,uvresCompletesdeGeorges Bataille,tomeXII,1988.p.338339.
23 ChapsalM,QuinzeEcrivains,Julliard,1963,p.16.
24 BatailleG,・Non-savoir,rireetlarmes・,conferencedateedu9fevrier1953,uvresCompletesde GeorgesBataille,tomeVIII,1976,p.222.
25 Batailleaeprouvecetteexperiencedurire,plusexactementlaprisedeconsciencedela・mareedu rire・aumomentdesarencontreavecHenriBergson,rencontrequiaeulieuenseptembre1920,a Londres.Alorsiln・apasperdusafoiendefinitive;d・iciquelquesanscelle-cisubsistait.Maisdumoins en1925,ilacommenceamenerunevieirreligieuse,enselivrantadedegoutantsdebauches.
26 BatailleG.,L・Experienceinterieure,op.cit.,p.80. 27 BatailleG.,・Non-savoir,rireetlarmes・,op.cit.,p.221. 28 ChapsalM,op.cit.,p.18.
29A encroiresa・noticeautobiographique・quidateprobablementde1958,il・nedoutepas,des1914
[Batailleestneen1897],quesonaffaireencemondeestd・ecrire,enparticulierd・elaborerunephilo- sophieparadoxale・(uvresCompletesdeGeorgesBataille,tomeVII,1976,p.459.)