kanpu piyapiru’samare inaran ninanua´waru´samarenta
3.3 Tirihchu kanpu ninanua´waru´samare
88
89
Wentunen kanpu ninanua´wa tirihchu ya´weterinsu
Kanpu ninanua´waru´sa ya´weterin tirihchu inauraihchin yunirinsu unpu su´sukasuna ya´wepike: ihsupitake ina: Kurihki yunihkasu, ma’sha ya´wetakasu, nuya ya´wetakasu nanpirinke. Ina nihkakasu Istaturi kahtawapun, ni´sawatun unpu ya´wetupisuna, unpu nanpisupitana, nahpumantarawatun mahtakasu sahkatakasu kunsiu rinkiunke.
Nahpatun, nuya, nuya a´na ya´werin Tirihchu Nahtanainenpuasu, (Derecho a la Consulta Previa e Informada), Sha´witainenpuasu, ma´sha sahkatusu na´kun nihkakaisu yunkipachina.
Kanpu ninanuawaru´sa ya´wetupi tirihchu kuntururakaisu nu´panena, istaturi nispitakasu. Nahpatun ku nuyawe ninanua´waru´sa te´yatakaisu, uhkuikaisu ya´wepikeran. Nahpumantarawatun tirihchu ya´weterin nuyahsha nitakaisu, sahkatakaisu, nararu´sa, ya´kuru´sa nani ma´sha ya´werinsu tananke, inake a´pihtapun, inakeran kamaikasunta ya´werin sahkatupike.
Tirihchu ya´weterinpua nahtanakasu Istatu, ku nanitupatewawe nanan anuyahtakasu nihpachin
Ya’ipi kanpu piyapiru´sa, kanpu sanapiru´sa, kanpu ninanua´waru´santa, ya´weterin, tirihchu ya´werinke, insena ina kanpu ninanua´wa ya´werin, ina Istatu nahtanakaisu Istaturi nanan anuyahtakamare, pa´puyakasumare, ku nuyawe nanan nitapachina, ina piyapi ku ya´wewanwe nihpachin, inapuchin nihkapuma.
Nihpunawe nanan ya´wepachin anuyahtakasu ya´werewakechachin, kanpuara, ni´sawatewa, unpu nanpiterewasuna, unpu ya´weterewasuna ina ni´sawatewa nihkariwa, ninanua´wanepuake.
90
Inapuchin nihkapuma nanan anuyahtakasu nihpachin, ketantariwa unpu nanpiterewasuna, nahpumantarawatun tirihchu ya´weterewasu.
Nihkapunawe nituhtakasu ya´weterinpua ma´suna nihkakasu, nispitakasu nu´panenpunta, ina tenin Kuntintusiunke artihkuru 149°,ina ya’ipi Istatu wa´anusari nuwitupi, nituhtupi.
Kanpu wa´anu´sa ninanua´waru´sake ya´wepisu Ley, Kuntintusiunke artihkuru: 149°, inari ka´tanin, kahtawarin
ina nihkaimare, nanan anuyahtakaisu ya´werewakechachin, nahpapunawe, ni´sawatuna Tirihchu ya´weterinsu
ninanua´wanen.
Nahpumantarawatun ninanua´waru´sa, piyapi´santa inake ya´wepisunta nituhtakaisu nanan anuyahtakaisu ina tirihchu ya´wetupisu, nihpunawe ni´sawatuna, unpu nanpitupisuna, unpu ya´wetupisuna, ina itere: Justicia Intercultural, ina
ihpera wa´anu´sa nihsapi sahkatupike
91 KUNTITUSIUN NUWITERINPUA
Kuntintusiun Pirunke, artihkuru 89°, inake nuwiterinpua kanpuwanta piyawinpua ya´werewasu, nanpirewasu. Inachi tehkapun napurin kanpuwanta tirihchu ya´weterinpua tirihchu, Istatu nuwiterinpua.
Kanpu ninanua´wasu, inaura ninuwiterin kanpu ninanu. Ina tirihchu unpu nanpirinsu, unpu ya´weterinsuna ya´werinke
TIRIHCHU KANPU PIYAPI NININSU NU´TEN SHA´WIRINSU
Ku kanpu piyapi´sara nanpiwiwe, ninanua´wanta nanpirinsu ya´weterin. Nahpatun Istatu sahkatu ya´weterin ina kanpu ninanua´wa nihkakamare, kahtawakamare, ketakamare, nahpapunawe nispitapun unpu ya´wepisuna, unpu nanpituisu, wa´anu´sanenanta, nu´panenata yunkipisunta.
Nahpatuna kanpu ninanua´waru´sa ina piyapi´sanen nuhya ya´wekaisu, ku inkariteranta apihkapunwen, ku inkariteranta aweatuna tihkiapunawe, ku nuwancharapirinwen uhkuwiapunwen, ku inkariteranta nanpiransu, yunkirinsu, nuninsu ayateke itapunwe, nahpatun nispitainenpusu unpu ya´weterewasuna, unpu nanpiterewasuna, ku interanta nu´wiainenpuasu ya´werin
TIRIHCHU YA´WETERIN NINANUA´WA NANPIKASU
92
Kanpu ninanua´waru´sa ina piyapi´sanenta, tirihchu ya´wetupi, ku pu´piyanteranta tewetakaisu, narintakaisu, pinuhkaisu, aninkechachin, ku nihpun pu´wanakeran.
Inautuwachina nanitupi pakakaisu tininsiatakaisu Puteri Utisiare´pa. Inautupachina pawerekaisu. Ihsu tirihchu kenanariwa Teripunar Kuntintusiunarke, en la sentecia N° 04611-2007- PA/TC inake
KU INTERANTA WAYANTAHPUNENPUAWE
Istaturikanpu ninanua´wa nihkakasu, kahtawakasu, ketakasu ama unpu nanpiwisuna, unpu ya´wepisuna ina ku ayatakaisumarewe, irahka, ihpera taweri we´ninke. Ya’ipi ma´sha ya´wetupisu inanta a´pihtakaisu: Ihsuwita ina:
Lugares arqueológicos itupisu, nishiru´sa, senuhtewisu, yuhkarintupisu, sanapiru´sa ayaapisu, inakeran na´a ya´werinsupita. Inawita a´nateranta iwatuna kepawachina tirihchu ya´weterin nahtankasu insuarina keparin a´naparihti, ina ayanakasu ya´werinkechachin, Inauchin Ley tenin.
TIRIHCHUYA´WETERINISTATURIKAHTAWAKASU, PA´PUYAKASU
93 A´na tirihchu ya´wetumantarin, ina ihsu:
Tirihchu kanpuara ninewasu, su´sutepuchin nihkakamare
Kanpu ninanua´waru´sa ya´weterin tirihchu inauraihchin yunihkasu unpu su´sukasuna ya´wepike(derecho a la autodeterminación) ihsupitake ina: Kurihki yunihkasu, ma’sha ya´wetakasu, nuya ya´wetakasu nanpirinke. Ihseke ku itarinpuawe Istatukeran a´putakasu, nimara ya´yuwinpua kemapinpua, sanapiru´sa piruanunpua.
Inapuchin ya´werin ni´tun:
Kanpu ninanua´waru´sa yunihpi, nuwantupi, inawara yunihpi unpu su´sukasuna ihsupitake: Kurihki yunihkasu, ma’sha ya´wetakasu, nuya ya´wetakaisu.
Nihkakaisu inawara nikupirinapuna ya´wepike, a´nai´a´nai´ya´wetupike, inake ni´puna unpu pa´puyapunata nu´panena.
Ina kanpu ninanua´waru´sa ya´wetupi tirihchu irahkakeraware ya´wepike, nanpiwike.
Tirihchu nuyahsha niakukasu
Nahpatun:
• Nuyahsha niakukasu, inake ku insha wa´anu´sariteranta apihkaisu nuwanterinwe.
• Yunkikasu unpu sahkatakasu ninanua´wanenke
• Yunkikasu unpu sahkatakasuta nu´panenke, piyapi´sare inake ya´wepisuahchin
94
Tirihchu ya´weterin su´sukasu ya´wepike, yunkirinsuchachin nihkapuna
Istaturi yunihtapun, kahtawakasu, proyectos su´sukaisu kanpu ninanaua´waru´sa. Inake a´paikaisu: Unpuinta yunkipi ihpera, ma´sha nihpike, unpu ya´wepisu, unpu ya´wepisu, unpu ya´wepisu ihsuru´teke tanan kanianawayanahrinke, ama nahpunin ya´wekaimarewe pi´i na´werinke.
Tirihchun ya´weterin kanpu piyapi kupirinu rikiunareke yawekasu
Ya´yuwinpua kanpu ninanua´waru´sa ya´wetakasu a´na kanpu piyapirichachin Kupirinu Rikiunareke.
Tirihchu ya´weterin nahtanakainenpusu, sha´witainenpuasu
Ihsu tirihchu nuya, nuya kanpu ninanua´waru´samare. Nahpatun, nuya, nuya a´na ya´werin tirihchu nahtanainenpuasumare, sha´witainenpuasu, ma´sha sahkatusu nihkakaisu yunkipachina nihkakaisu.
Ina tirihchu nahtanainenpuasu, ku sahkachahtasui, na´kun sahkatu yunkirapike, sha´wichinenpua unputaunenpuata nihka ina sahkatu nihpachina kanpuaru´teke.
Ihsuwita: Karihtiramare, a´pininsumare, nu´pa ahkuweru ya´werinsupitantamarenta (Kuri, pihtururiu, ahkete ya´werinsu inaran naranta)
95 Nahpatun, wa´anu´sa, ya´yuwinpua ya´werewasupita nihsha, nisha parihchike, ma´shasu yunkipachina, tinta akukaisu, ma´shasu pa´a´in tuhpachina, Proyectos, inawita a´nataweri ku nuyawe nitainpuasu nihpachin, sha´wichinenpua nituhtakamare, ama a´nataweri, kanpu piyapinpua ku´wayanakamarewe, ku sahkachahtasuiwe nunkakasu ya´werin.
Tirihchu ya´weterinpua nu´panenpua, nihkakasu, a´pihtakasu, pa´puyakasu
Ku interanta itapunkenwe ina nu´panen a´pihteke. Nu´pa ninanua´wamare nunkakasu nihkakasu nihpachina ya’ipinpua yamurawatawa, nanpirewasuchachin yunkirawatewa yunkikasu.
Ina nu´pa ya´weterinpuasu ninanua´waru´sake, ina intintinkasu irahkakeraware, tatamashunenpua nanpiwitapuna, inawari a´pihtatuna
96
ya´wepisu, inachachin kanpuwanta ihperawanta, ya´weahrin, inake kusharu manewa, sahkaterewa, inanterewa, pe´irewa, ina a´pihtakasu.
Nu´panenpua nia´awa, a´pihtawa, insesuna sahkaterewa, insesuna ya´werewa.
Ina tirihchu ya´werin nuwiteripua Teripunar Kuntintusiunareke, ina sentencia N° 1126-2011-HC-TC.
Sahkatu ya´weterinsu Istatu kanpu ninanua´waru´sa-mare, nu´pa ya´weterinpuasuninanua´waru´sa-mare, inake nihkapun, nanpirewasu
Istatu sahkatarin ihsupuchin:
• Kanpuwa nupanenpuake, inake ya´werin nanpirin. Nahpatun piyapinpua inake ya´weatewa nanpirewa.
• La corte Interamericana de Derechos Humanos, un´tehken tenin:
Panka teweterinenpua, tewetaunenpua ina nupa irahkakeraware a´pihterewasu, uhseretainenpuasu, yunkiwachina, Istatu wa´anu´sa, nani uhseretupachinenpua, yunkia´awa inake nani ma´sha ni-newa, sahkaterewa, inake nanpirewa, nahpatun ihsu organismo a´pihterinpua.
• Istatu kechinpua tirihchu wa´anentakamare, inairahkakeraware tatamahshunenpuanken ni´tun, ku´mini tihturu ya´wetupirinwen, kanpuwanken niin.
Ku ya´werinwen nanan ya´werewakeran uhkuinenpuasu
Nahpatun ku ya´werinwen nanan ya´werewakeran uhkuwiinnenpuamare, inapuchin nihkakaisu yunkipachina, a´nahtaweri nimara, uhkuinenpuasu a´na parihti, kanpuwa nuwantuwatewa nahpuruware inauchin nihkapun.
97 Nahpapunawe tenin Kunpiñu 169 OIT, a´nahtaweri anahken ninanua´waru´sa nimara, ituwachinpua ihsu organización. “Inauchinsu nitakainenpuasu nihpachin, kanpua nuwantuwatewa, ya´were ku nuwantuwatewawe ku inapuchin nihsarinwe:
“Ku nuwantuwatewawe, inpuchin nitaunenpuasu nihpachin, ya´wein nanan ma´mareta ina inautarinenpua, ina intintimarawatewa, nahpapunawe, nituhtakasu ma´mareta, unpuariwata pihpirarewasu, ma´ta ketaunenpuasu inamare, ina nituhtakasu”.
Tirihchu ya´weterinpua ma´sharu´samare tananke ya´werinsu
Ya´weterinpua nu´panenpuake ya’ipi ma´sharu´sa ya´werinsu kanpuari nihkakasu, sahkatakasu. Ku nanitapunawe se´wakaisu ku kanpuari ketupatewawe. Ku insuteraranta, ku ninanua´wariteranta, tapikapunwe ina ma´sharu´sa tananke ya´werinsupita.
Kanpua nu´pa ya´weterewasu, nani ma´sha ya´werin: I´sha, tanan, nani ma´shara´waya ya´werin, inaran kuriru´santa, ina Istaturi a´pihtarin, ama na´kun, na´kun a´na parihtikeran inpirihsaru´sari uhkuikaimarewe. Ina yunkipachina nahtainenpua,sha´wichinenpua(Co nsultas previas e informadas)
Nanisu nahtapachinenpua,sha´wituwachinenpua(Consultas previas e informadas), ku ku´chahchin na´kun, na´kun uhkuwiapunawe, inake Kanpu piyapinpuanta tirihchu ya´weterinpua sahkatakasu, ma´sha ma´patakamare ina uhkuwirapachina.
Tirihchu ya´weterinpua sahkatapachina, ma´sha ma´patakasu ina uhkuwirapachi
Nu´panenpuake sahkatapachina inamare pawere ma´patakariwa, kurihke, ku nihpun ma´sharu´sa ina uhkuipikeran.
98
Inamare ninanua´wanenpua nuya tehkariwa kirihkake nishiriwa, ya´yuwinpua nituhtakamare, Ina napurin: Teripunar Kuntintusiunar, inari nuwiterin ihsu tirihchu en la sentencia 22-2009-PI/TC.
Tirihchu ya´weterin inawara nanan anuyahtakaisu
Ninanua´wa ya´weterin tirihchu inauraihchin nanan anuyahtakasu, ya´werinke, unpuina nanpirinsu, unpuina ya´werinsu ni´sawatun nanan anuyahtapun, wa´anusari anuyahtapun.
Inake kanpu ninanua´wake yunkipisu nispitakaisu, wa´anu´sari Istatuke sahkatupisu.
Tirihchu ya´weterin nihkakasu nu´tehken, nanan anuyahtakasu ya´wepikechachin
Nitewetupachinara, ya´wepi kapini, ku nihpun a´na ninanua´waru´sare, Istatu tananpitapun inawara nanan anayahtakaisu, nanpiwisu ni´sawatuna, unpuina ya´wepisu ni´sawatuna, irahka nanpipihsuchachin nanan anuyahtakaisu, ina naputere Tirihchu kanpu piyapinken, ku nihpun tirihchu inauranken.
Ku nanitawapachinarawe, waánu´sari Istatuke sahkatupisu inawari nihkapuna, Nihpunawe, inawanta ni´puna unpu nanpitupisuna, unpu ya´wetupisuna.Inamare nuwantupi peritajes culturales o antropológicos itupisu.
Kanpu piyapiru´sa ana´intakaisu, penenakaisu nihpachin, nihkakaisu unpu nanpiterinsuna ina piyapi.
99