1993
年 東京大学理系 第6問時刻
t
における座標がx = 2 cos t + cos 2t,y = sin 2t
で表されるxy
平面上の点P
の運動を考える.(1) P
の速さ,すなわち速度ベクトルdx dt , dy
dt
の大きさの最大値と最小値を求めよ.
(2) t
が0 5 t < 2π
の範囲を動く間にP
が2
回以上通過する点が唯一つ存在すること を示し,その点を通過する各々の時刻での速度ベクトルを求め図示せよ.—解答例—
(1) x(t) = 2 cos t + cos 2t, y(t) = sin 2t
とおく,また,x(t), y(t)を
t
について微分した関数をそれぞれx
0(t), y
0(t)
とおく。x
0(t) = −2 sin t − sin 2t · 2 = −2(sin t + sin 2t),
y
0(t) = cos 2t · 2 = 2 cos 2t
速度ベクトルの大きさの2
乗をV (t)
とおくとV (t) = {x
0(t)}
2+ {y
0(t)}
2= {−2(sin t + sin 2t)}
2+ (2 cos 2t)
2= 4(sin
2t + 2 sin t sin 2t + sin
22t) + 4 cos
22t V (t)
4 = sin
2t + 2 sin t sin 2t + sin
22t + cos
22t = (1 − cos
2t) + 2 sin t · 2 sin t cos t + 1
= 1 − cos
2t + 4 sin
2t cos t + 1 = 2 − cos
2t + 4(1 − cos
2t) cos t
= 2 − cos
2t + 4 cos t − 4 cos
3t = −4 cos
3t − cos
2t + 4 cos t + 2
cos t = X
とおいてf (X) = −4X
3− X
2+ 4X + 2 (−1
≦X
≦1)
を考える。f
0(X) = −12X
2− 2X + 4 = −2(6X
2+ X − 2) = −2(3X + 2)(2X − 1)
X ... −1 ... − 2
3 ... 1
2 ... 1 ...
f
0(X) − − − 0 + 0 − − −
f (X) & 1 & 2
27 % 13
4 & 1 &
f (−1) = 4 − 1 − 4 + 2 = 1 f
− 2 3
= 32 27 − 4
9 − 8
3 + 2 = 2 27 f
1 2
= − 1 2 − 1
4 + 2 + 2 = 13 4 f (1) = −4 − 1 + 4 + 2 = 1
増減表より,f(X)
の最大値は13
4
,最小値は2
27
であるからV (t)
の最大値は13,最小値は 8 27
よって速度ベクトルの大きさは,cost = 1
2
すなわちt = π 3 , 5
3 π
のとき最大値√ 13
cos t = 2
3
のとき最小値r 8
27 = 2 √ 6
9
をとる。(2) x
0(t) = −2(sin t + sin 2t) = −2(sin t + 2 sin t cos t) = −2 sin t(2 cos t + 1)
であるからt 0 ... 2
3 π ... π ... 4
3 π ... 2π
−2 − − − − − − − − −
sin t 0 + + + 0 − − − 0
2 cos t + 1 + + 0 − − − 0 + +
x
0(t) 0 − 0 + 0 − 0 + 0
x(t) &
極小%
極大&
極小%
0
≦t
<2π
の範囲でsin t = 0
を解くと,t= 0, π 2 cos t + 1 = 0
を解くと,t= 2
3 π, 4
3 π
よって増減表は左図のようになる。—解答例—
y
0(t) = cos 2t · 2 = 2 cos 2t
であるからt 0 ... π
4 ... 3
4 π ... 5
4 π ... 7
4 π ... 2π
y
0(t) + 0 − 0 + 0 − 0 +
y(t) %
極大&
極小%
極大&
極小%
0
≦t
<2π
の範囲でcos 2t = 0
を解くと,t = π 4 , 3
4 π, 5 4 π, 7
4 π
よって増減表は 左図のようになる。t = 0
のとき,x(0) = 2 cos 0 + cos 0 = 3, y(0) = sin 0 = 0 t = π
4
のとき,x
π 4
= 2 cos π
4 + cos π 2 = √
2, y
π 4
= sin π 2 = 1 t = 2
3 π
のとき,x 2
3 π
= 2 cos 2
3 π + cos 4
3 π = − 3 2 , y
2 3 π
= sin 4 3 π = −
√ 3 2 t = 3
4 π
のとき,x 3
4 π
= 2 cos 3
4 π + cos 3
2 π = − √ 2, y
3 4 π
= sin 3 2 π = −1 t = π
のとき,x(π) = 2 cos π + cos 2π = −1, y(π) = sin 2π = 0 t = 5
4 π
のとき,x 5
4 π
= 2 cos 5
4 π + cos 5
2 π = − √ 2, y
5 4 π
= sin 5 2 π = 1 t = 4
3 π
のとき,x 4
3 π
= 2 cos 4
3 π + cos 8
3 π = − 3 2 , y
4 3 π
= sin 8 3 π =
√ 3 2 t = 7
4 π
のとき,x 7
4 π
= 2 cos 7
4 π + cos 7
2 π = − √ 2, y
7 4 π
= sin 7 2 π = −1 t = 2π
のとき,x(2π) = 2 cos 2π + cos 4π = 3, y(2π) = sin 4π = 0
増減表を書くと以下のようになる。ただし,矢印の向きはその区間における点
P
の速度ベクトルの向きである。t 0 ... π
4 ... 2
3 π ... 3
4 π ... π
x(t) 3 ← √
2 ← − 3
2 → − √
2 → −1
y(t) 0 ↑ 1 ↓ −
√ 3
2 ↓ −1 ↑ 0
(x(t), y(t)) (3, 0) - ( √
2, 1) .
− 3 2 , −
√ 3 2
& (− √
2, −1) % (−1, 0)
t π ... 5
4 π ... 4
3 π ... 7
4 π ... 2π
x(t) −1 ← − √
2 ← − 3
2 → √
2 → 3
y(t) 0 ↑ 1 ↓
√ 3
2 ↓ −1 ↑ 0
(x(t), y(t)) (−1, 0) - (− √
2, 1) .
− 3 2 ,
√ 3 2
& ( √
2, −1) % (3, 0)
—解答例—
x(2π − t) = 2 cos (2π − t) + cos {2(2π − t)} = 2 cos (−t) + cos(4π − 2t)
= 2 cos t + cos (−2t) = 2 cos t + cos 2t = x(t)
y(2π − t) = sin {2(2π − t)} = sin (4π − 2t) = sin(−2t) = − sin 2t = −y(t) x(2π − t) = x(t)
なのでt
のときと2π − t
のときはx
座標は等しい。y(2π − t) = −y(t)
なのでt
のときと2π − t
のときはy
座標の絶対値が等しい。すなわち,0≦
t
≦πの範囲の曲線とπ≦ t
≦2π
の範囲の曲線がx
軸関して対称である。よって
x
軸上の点でP
が2回以上通過する可能性があるのでx
軸との交点を求める。y = 0
より,y= sin 2t = 0
を0
≦t
<2π
の範囲で解くとt = 0, π 2 , π, 3
2 π t = 0
のとき,増減表より(x(0), y(0)) = (3, 0)
t = π
2
のとき,xπ
2
= 2 cos π
2 + cos π = −1, y π
2
= sin π = 0 ∴
x π
2
, y π
2
= (−1, 0) t = π
のとき,増減表より(x(π), y(π)) = (−1, 0)
t = 3
2 π
のとき,x3
2 π
= 2 cos 3
2 π + cos 3π = −1, y 3
2 π
= sin 3π = 0 ∴
x 3
2 π
, y 3
2 π
= (−1, 0)
以上より,点P
の通過する曲線のグラフを描く。- 6
x y
O
t = 0, 2π 3
t = π 4
−1 t = π
2 , π, 3 2 π
t = 2 3 π
t = 3 4 π t = 5
4 π t = 4
3 π
t = 7 4 π
√ 3 2
−
√ 3 2 1
−1
√ 2
− √ 2
− 3 2
よって,点
P
が2回以上通過する点は(−1, 0)
のみであることが示された。(q.e.d.)—解答例—
t = π 2 , π, 3
2 π
のときに(−1, 0)
を通過するのでx
0(t) = −2(sin t + sin 2t), y
0(t) = 2 cos 2t
より,t = π
2
のとき,x
0π
2
= −2(sin π
2 + sin π) = −2, y
0π
2
= 2 cos π = −2 t = π
のとき,x
0(π) = −2(sin π + sin 2π) = 0, y
0(π) = 2 cos 2π = 2 t = 3
2 π
のとき,x
03
2 π
= −2(sin 3
2 π + sin 3π) = 2, y
03
2 π
= 2 cos 3π = −2
まとめると
x
0(t), y
0(t)
=
(−2, −2) (t = π 2 ) (0, 2) (t = π) (2, −2) (t = 3
2 π)
である。これを図示すると以下の図のようになる。
- 6
x y
O